Pełen cykl rozwojowy pierwotniaka Toxoplasma gondii wymaga dwóch żywicieli - żywiciela pośredniego i żywiciela ostatecznego.

Żywicielem pośrednim może być człowiek, wszystkie ssaki i ptaki oraz inne zwierzęta domowe (z wyjątkiem kota).

Żywicielem ostatecznym jest kot (koty domowe i inne kotowate). Tylko w organizmach kotów może się dokonywać rozmnażanie płciowe pasożyta.

Toksoplasma gondii u żywiciela ostatecznego - kota
Pierwotniak namnaża się w komórkach nabłonka jelita cienkiego kota. Po kilku cyklach podziałowych część komórek Toxoplasma gondii przekształca się w komórki rozrodcze męskie i żeńskie, które następnie łączą się w zygotę. Zygota zabezpieczona otoczką tworzy tzw. oocystę. Oocysta (9μmx14 μm) jest usuwana z organizmu kota na zewnątrz razem z kałem i to ona stanowi źródło zakażenia.

Zarażone koty produkują nawet 2-20 milionów oocyst dziennie. Trwa to ok. 1-3 tygodni. Później oocysty w kale występują tylko sporadycznie lub nie ma ich tam wcale.

Koty są tylko nosicielami pasożyta i nie chorują na toksoplazmozę. W jego przewodzie pokarmowym drobnoustrój namnaża się, nie czyniąc mu szkody.

Toxoplasma gondii poza organizmem żywiciela

Po opuszczeniu organizmu żywiciela oocysta dzieli się. W ciągu 5 dni w jej wnętrzu powstają komórki Toxoplasma gondii zwane sporozoitami. Oocysty zawierające sporozoity są inwazyjne - czyli takie, które mogą zarazić kolejnego żywiciela. W sprzyjających warunkach oocysty zachowują żywotność przez 12-18 miesięcy. Mogą być one rozprzestrzeniane przez ślimaki, dżdżownice, karaczany i owady kałożerne.

Toxoplasma gondii u żywiciela pośredniego

Kolejni żywiciele zarażają się drogą pokarmową. Oocysty spożyte przez człowieka lub innego żywiciela pośredniego wnikają do komórek organizmu... - dzieje się to tak:
Pierwotniaki zawarte w oocyście uwalniają się z osłonki w jelicie cienkim. Następnie wnikają do makrofagów (komórek żernych) i mnożą się przez podział.
W ten sposób powstają tachyzoity (4-7 μm x 2-4 μm), czyli osobniki potomne. Tachyzoity znajdujące się w komórkach żernych są przenoszone przez krew lub chłonkę do:
- węzłów chłonnych,
- mięśnia sercowego,
- mięśni szkieletowych i gładkich,
- mózgowia,
- rdzenia kręgowego,
- gałki ocznej,
- i wielu innych narządów.

W tym miejscu nie kończy się ich rozwój. W komórkach narządów tachyzoity rozmnażają się dalej uszkadzając tkanki i wywołując reakcję zapalną. Będąca następstwem tego reakcja immunologiczna powoduje wytwarzanie form przetrwalnikowych pasożyta. Po pewnym czasie powstają okrągłe lub owalne cysty tkankowe (20-200 μm), które zawierają tysiące pierwotniaków (tzw. bradyzoity).
Cysty są zabezpieczone otoczką, błoną komórkową zniszczonej komórki żywiciela oraz tkanką łączną wysyconą solami wapnia. Takie cysty tkankowe są inwazyjne przez wiele lat dla samego żywiciela (np. po rozpadzie cysty) lub innego żywiciela, który zje tkanki z cystami.

Żywiciele pośredni chorują na toksoplazmozę. Zarażenie pierwotniakiem Toxoplasma gondii wywołuje reakcje immunologiczne. Jednak w organizmach żywicieli pośrednich powstają cysty tkankowe, które mogą uaktywnić się ponownie po latach. W praktyce zdarza się to rzadko. Szczególnie narażone są osoby z upośledzoną odpornością (nowotwory, AIDS, choroby leczone tzw. lekami immunosupresyjnymi ).

Ciekawostki
Jeśli kot zarazi się oocystą, w kale kota oocysty pojawią się po około 5 dniach.
Jeśli kot zarazi się cystami tkankowymi (np. po zjedzeniu surowego mięsa) wówczas oocysty pojawiają się w jego kale po około 20-30 dniach.
U 99,6% zarażonych osób zakażenie nie wywołuje żadnych widocznych objawów.